Historia Krety

Starożytna Kreta

Pierwsi ludzie pojawili się na wyspie Kreta około 130 tysięcy lat temu, w epoce paleolitu. Pozostałości pierwszych historycznych osad pochodzą następnie z VI tysiąclecia p.n.e., czyli z okresu neolitu, kiedy to tutejsi mieszkańcy zajmowali się już hodowlą bydła, owiec, kóz, świń i psów oraz uprawą zbóż i roślin strączkowych. Głównym miejscem osadnictwa neolitycznego był obszar, na którym później wyrosło miasto Knossos.

Historycznie ważny okres nastąpił około 2700 r. p.n.e., kiedy to na Krecie osiedliła się tzw. cywilizacja minojska, stanowiąca pierwszą w historii zaawansowaną cywilizację w Europie. Cywilizacja minojska pozostawiła po sobie ogromne kompleksy budowlane, narzędzia, wspaniałe dzieła sztuki, nowe pismo i rozbudowaną sieć handlową. Okres ten charakteryzuje się budową wspaniałych pałaców królewskich, z których najsłynniejsze to Knossos, Phaestos, Malia i Kato Zakros. Pismo Minojczyków, tzw. pismo linearne A, nie zostało jeszcze rozszyfrowane.

Wczesna historia Kreteńczyków jest również pełna legend i mitów. Pod pałacem w Knossos król Minos podobno zbudował labirynt złożony z zawiłych przejść i pomieszczeń, w którym uwięził strasznego Minotaura, stwora o ludzkim ciele i głowie byka. Co roku Minotaurowi składano w ofierze kilka dziewcząt i młodzieńców, dopóki nie dołączył do nich Tezeusz, syn ateńskiego króla. W końcu udało mu się zabić potwora pod ziemią. Nawiasem mówiąc, budowniczym labiryntu był słynny artysta i wynalazca Dedal, który wraz ze swoim synem Ikarem wykonał skrzydła z ptasich piór i wosku, aby uciec z Krety.

Na Krecie bardzo popularny jest również Zeus, władca bogów olimpijskich, który według mitologii greckiej tutaj się urodził. Znajdziemy tu więc dwie "jaskinie Zeusa" (Dikteon Andron i Ideon Andron), a nawet wyspę Zeusa.

Upadek, a następnie zanik kultury minojskiej często wiąże się z ogromną erupcją wulkanu na pobliskiej wyspie Santorini. Cywilizacja minojska przestała więc istnieć około 1425 r. p.n.e., kiedy to zastąpiła ją tzw. kultura mykeńska, sprowadzona na wyspę Kretę przez Achajów z Grecji kontynentalnej. Cywilizacja mykeńska zbudowała się na ważnych morskich powiązaniach handlowych Minojczyków, pałace królewskie są teraz mniejsze, ale w przeciwieństwie do minojskich, silnie ufortyfikowane, zachowało się też wiele dokumentów zapisanych tzw. pismem linearnym B. Linear B jest jednym z najlepiej poznanych i rozszyfrowanych skryptów.

Po zakończeniu epoki brązu na Kretę przybyły kolejne fale Greków ze stałego lądu i powstało szereg starożytnych miast-państw, które rozwijały się w tzw. okresie archaicznym. W okresie od VI do IV wieku p.n.e. na wyspie panował względny spokój i brak wojen, z tego okresu pochodzi tzw. Kodeks Gortena. Od IV wieku nasiliły się jednak konflikty pomiędzy poszczególnymi państwami-miastami, a prymat najważniejszego starożytnego miasta Knossos zaczął być kwestionowany przez inne miasta, zwłaszcza Gortynę, Kydonię (Chania), Lyttos czy Polyrrhenię.

Kreta pod panowaniem obcych mocarstw

Następnie Kreta weszła w bardzo długi okres okupacji, podczas którego musiała znosić dominację kilku obcych potęg. Stopniowo dostała się pod kontrolę Imperium Rzymskiego (od 67 r. p.n.e.), Cesarstwa Bizantyjskiego (od IV w. n.e. do 1204 r.), Arabów (od 824 do 960 r.), Republiki Weneckiej (od 1204 do 1669 r.) i wreszcie Imperium Osmańskiego (od 1669 do końca XIX w.).

Wyspa Kreta stała się prowincją rzymską (tworzy prowincję razem z Cyrenajką), a Gortys został ogłoszony stolicą wyspy w 67 roku p.n.e. Wykopaliska archeologiczne sugerują, że choć nie była już w centrum władzy, Kreta nadal cieszyła się okresem prosperity i utrzymywała związki z innymi częściami imperium. Pod koniec III wieku n.e., Kreta i Cyrenajka zostały podzielone, pozostawiając Kretę we wschodniej części Imperium Rzymskiego, znanego jako Cesarstwo Bizantyjskie.

Podczas tak zwanego "pierwszego okresu bizantyjskiego" (od początku IV wieku do 824 roku), Kreta doświadczyła ataku Wandalów, kilku silnych trzęsień ziemi i najazdów obcych ludów (najpierw Słowian, a potem Arabów). Mimo to Kreta pozostała stosunkowo dobrze funkcjonującym obszarem i w tym okresie powstało wiele zabytków, zwłaszcza kościołów.

W 824 roku na wyspie powstał jednak Emirat Kreteński i Kreta dostała się pod panowanie arabskie. Następnie założono nową stolicę Chandax (dzisiejszy Heraklion). Warunki wewnętrzne państwa muzułmańskiego nie są szczegółowo opisane, ale badania wskazują, że w tym okresie wyspa była stosunkowo zamożna, głównie dzięki rozbudowanemu handlowi morskiemu, rolnictwu i piractwu.

Cesarstwo Bizantyjskie odzyskało kontrolę nad Kretą w 960 roku i rozpoczął się tzw. "Drugi Okres Bizantyjski".

W 1204 roku, w ramach czwartej krucjaty, stolica Cesarstwa Bizantyjskiego została zdobyta i całkowicie splądrowana. Upadek Konstantynopola oznaczał tymczasowy koniec Cesarstwa Bizantyjskiego jako takiego, a Kreta stała się kolonią wenecką. Następnie Wenecjanie założyli Królestwo Kandii ze stolicą w Kandii (dawniej Chandax). Miasto Kandia było w tym czasie uważane za najlepiej ufortyfikowane miasto we wschodniej części Morza Śródziemnego.

Z okresu weneckiego zachowało się wiele znanych zabytków, takich jak stary port i twierdza wenecka w Heraklionie, twierdza Fortezza w Rethymno oraz twierdza Frangokastello w pobliżu miasta o tej samej nazwie. Tak więc, choć Kreta przeżywała w tym czasie ogólny rozwój, rosło niezadowolenie zwykłych Kreteńczyków i coraz częściej dochodziło do ludowych buntów. Niepokoje nasiliły się następnie, gdy kontrolę nad wyspą przejęli Turcy.

Kreta stała się częścią Imperium Osmańskiego w 1669 roku, a nową stolicą została ustanowiona Chania (która następnie była stolicą Krety do 1972 roku). Mieszkańcy Krety mają naprawdę ciężko, a wraz z ciężkimi warunkami okupacji i represji rośnie ich gniew i chęć uwolnienia się raz na zawsze od dominacji obcych mocarstw. Ludowe bunty stają się więc codziennością, a bardzo zacięte walki toczą się np. w klasztorze Arkadi, który jest obecnie ważnym zabytkiem historycznym i symbolem bohaterstwa i oporu wobec tureckiej okupacji.

Współczesna historia Krety

Kreteńczycy ostatecznie uzyskali niepodległość w 1898 roku, kiedy to powstało państwo kreteńskie, a w grudniu 1913 roku Kreta oficjalnie stała się częścią Grecji. Od tego momentu możemy mówić o współczesnej historii wyspy Krety.

Kreta nie uniknęła jednak okropności II wojny światowej i była czasowo okupowana przez nazistowskie Niemcy. W 1941 roku, podczas tzw. bitwy o Kretę, niemieccy spadochroniarze zaatakowali strategiczne punkty wyspy, ale spotkali się z zaciekłym oporem miejscowej ludności. Krwawe walki pochłonęły wiele ofiar po obu stronach, ale niemieccy spadochroniarze zwyciężyli i na kilka lat Kreta znalazła się pod wpływem nazistów. Okupacja zakończyła się w 1944 roku, kiedy to alianci odzyskali Kretę.

Obecnie Kreta jest jednym z najpopularniejszych miejsc wypoczynku dla turystów z całego świata. Oprócz pięknych plaż i krystalicznie czystego morza, turystów przyciąga charakterystyczna kultura i tradycja Krety, wiele pięknych zabytków i atrakcji przyrodniczych. Turystyka jest więc jedną z głównych dziedzin gospodarki wyspy, ale Kreta jest jedną z niewielu greckich wysp, która nie jest uzależniona wyłącznie od turystyki, ważną rolę w gospodarce kreteńskiej odgrywa również rolnictwo i handel.

Obecnie Kreta jest integralną częścią Grecji, od 1981 roku członkiem Unii Europejskiej, a od 2001 roku członkiem strefy euro.