1) Pierwsze rozliczenie

Pierwsze ślady zamieszkiwania człowieka na ateńskim Akropolu i w rejonie Agory poniżej pochodzą z okresu neolitu około V tysiąclecia p.n.e. (według niektórych badań nawet z VII tysiąclecia p.n.e.). Założenie miasta Ateny datuje się wówczas na III tysiąclecie p.n.e.

Według legendy ateński król Cecrops (według mitologii pół człowiek i pół wąż) najpierw nazwał miasto swoim imieniem, ale bogowie widząc piękno tego miejsca zaczęli ze sobą rywalizować i starali się jak najbardziej zaimponować miejscowej ludności. Posejdon uderzył trójzębem w skałę, a gdy wytrysnęła z niej woda, zapewnił mieszkańców, że już nigdy nie będą cierpieć z powodu suszy. Atena, następna w kolejce, wrzuciła nasionko do ziemi, a ono wyrosło na piękne drzewko oliwne. Ludzie byli bardziej wdzięczni za dar Ateny, ponieważ woda Posejdona była podobno słona. Atena stała się więc ich patronką, a miasto nazwano jej imieniem.

2) Antyk

Na początku okresu mykeńskiego (mniej więcej od 1550 do 1100 r. p.n.e.) w całej Grecji zaczęto budować wielkie fortece, a Ateny nie były tu wyjątkiem. Na ateńskim Akropolu około 1400 roku wybudowano zamek królewski, którego pozostałości można oglądać do dziś. W tym czasie Ateny stawały się suwerennym miastem-państwem, początkowo rządzonym przez królów.

W tym okresie Ateny stały się potężnym ośrodkiem cywilizacji mykeńskiej.

Ponieważ tutejsze ziemie nie były szczególnie urodzajne, miasto stało się bardziej nastawione na handel morski. Ateny korzystały również ze swojego korzystnego położenia geopolitycznego, znajdując się na stałym lądzie Grecji, ale mając również bardzo dobry dostęp do morza, a w kwestii obronności - bezpieczną twierdzę na Akropolu.

Rząd i prawa ateńskie

Pisana historia Aten zaczęła być zapisywana od VIII wieku p.n.e., kiedy to kraj i rząd grecki zostały zdominowane przez bogatych arystokratów. Pierwszy zbiór praw mających na celu rozwiązanie istniejących problemów opracował mąż stanu Draco (w 621 r. p.n.e.). Istotą praw Draco było rozróżnienie na czyny zamierzone i niezamierzone. Jego prawa uznano jednak za zbyt surowe, gdyż powszechną karą za większość występków i wykroczeń była śmierć. Do tak surowych kar stosowano znane określenie "drakońskie".

Wielki prawodawca Solon został więc wezwany do zrewidowania praw Draco. Solon, choć sam był arystokratą, stworzył szereg praw, które równoważyły władzę polityczną obywateli. Zgodnie z konstytucją Solona wszyscy obywatele mieli prawo do udziału w sądownictwie. Obywatele zostali podzieleni na cztery klasy w zależności od wielkości ich majątku, a wszystkie klasy miały prawo głosu, ale tylko przedstawiciele dwóch pierwszych klas (pentakosiomedimnoi i hippeis) mogli być wybierani na urzędy. Solon ustanowił również tzw. Radę Pięciuset, która pozwoliła nowym klasom ludności (kupcom i rzemieślnikom) zacząć uczestniczyć we władzy politycznej. Niewolnictwo zostało zniesione.

Reformy Solona dotyczyły więc zarówno kwestii politycznych, jak i ekonomicznych, a dzięki nim Solon położył w 594 r. p.n.e. podwaliny pod to, co nazywamy "demokracją ateńską". W krótkim okresie nie udało mu się jednak stłumić konfliktu między klasami społecznymi i władzę przejęło stronnictwo ludowe pod wodzą Peisistratusa (kuzyna Solona).

W 547 r. p.n.e., Peisistratos ustanowił w Atenach rządy osobiste (tyrannis). Peisistratos jest więc często nazywany tyranem, ale greckie słowo "tyrannos" nie oznacza okrutnego i despotycznego władcy; odnosi się jedynie do tego, który przejmuje władzę siłą. Peisistratos natomiast był dość popularnym władcą, który uczynił z Aten potężny ośrodek kulturalny i ustanowił ateńską supremację morską nie tylko na Morzu Egejskim. Jako władca podtrzymywał też podstawowe zasady konstytucji tesalskiej.

Za jego panowania postępował rozwój miasta, a Peisistratos rozpoczął budowę świątyni na Akropolu poświęconej bogini Atenie. Architektonicznie była to tzw. hekatonpedon, czyli świątynia stu stóp (świątynia mierzyła 100 stóp długości, czyli około 33 m). Za czasów Peryklesa świątynia została odbudowana, a później na jej miejscu wybudowano Partenon.

Złoty wiek

Po tym jak Ateńczycy (z pomocą Platejczyków) pokonali Persów w bitwie pod Maratonem w 490 r. p.n.e. i odparli drugą perską inwazję pod Salaminą w 480 r. p.n.e., Ateny stały się największą potęgą morską w Grecji. Pod wodzą Peryklesa imperium ateńskie mogło też skutecznie wpływać na swoich sąsiadów w Attyce i na wyspach Morza Egejskiego.

Za czasów Peryklesa (460-430 p.n.e.) demokracja ateńska rozkwitła, a Ateny weszły w złoty wiek. W mieście osiedlali się wielcy myśliciele, pisarze i artyści. Herodot, ojciec historii, żył i pisał w Atenach. Tu nauczał Sokrates, ojciec filozofii, i tu pracował Hipokrates, ojciec medycyny. Demokryt wpadł na pomysł atomowego wszechświata. Fidiasz stworzył wspaniałe posągi do Partenonu i do świątyni Zeusa w Olimpii (jeden z siedmiu cudów świata starożytnego). Ajschylos, Eurypides, Arystofanes i Sofokles rozsławili grecką tragedię i grecką komedię.

Akropol i jego okolice również stopniowo zaczęły wypełniać się ogromnymi budowlami - świątynia Partenon powstała na miejscu starszej świątyni, nowa świątynia Erechtheum, Propylaea, mniejsza świątynia Ateny Nike i inne. Jednym z punktów orientacyjnych ówczesnego Akropolu był ogromny posąg bogini Pallas Ateny.

Pozostałości niektórych z tych wspaniałych budowli przetrwały do dziś, więcej o nich możecie przeczytać w artykule Najsłynniejsze zabytki Aten.

Perykles rządził Atenami aż do swojej śmierci w 429 r. p.n.e. Kilka lat później jednak pozycja Aten jako potęgi załamała się.

Wojny greckie

Przeciwko hegemonii Aten stopniowo tworzyła się koalicja państw lądowych pod przewodnictwem Sparty. Wojna peloponeska między Atenami a Spartą (431-404 p.n.e.), która w tym samym czasie bezpośrednio lub pośrednio dotknęła praktycznie całą Grecję, była dla Aten wielką klęską. Po klęsce Ateny zniknęły jako imperium potęgi i bogactwa oraz straciły panowanie nad morzem. Przynajmniej miasto zachowało swoją reputację jako centrum greckiej filozofii, nauki i kultury, bo IV wiek p.n.e. był okresem wielkich filozofów.

Jednak zbyt imperialistyczna polityka Sparty stała się cierniem w boku jej dawnych sojuszników i wkrótce dawni wrogowie Aten - Teby i Korynt - stali się jej nowymi sprzymierzeńcami. Ateny, w sojuszu z Argos, Tebami i Koryntem, walczyły ze Spartą w niezdecydowanej wojnie korynckiej (395-387 p.n.e.). Opozycja wobec Sparty pozwoliła ostatecznie Atenom na utworzenie II Ligi Ateńskiej. Ostatecznie Teby pokonały Spartę w 371 roku p.n.e. w bitwie pod Leuktes. Następnie miasta greckie, w tym Ateny i Sparta, zwróciły się przeciwko Tebom, których dominacja została powstrzymana w bitwie pod Mantykorą (362 r. p.n.e.).

Jednak w połowie tego wieku północne greckie królestwo Macedonii zaczęło dominować i po dwóch wiekach Macedończycy przejęli władzę nad Atenami.

Imperium Rzymskie

W 146 r. p.n.e. Grecja dostaje się pod panowanie Imperium Rzymskiego. Jednak Ateny korzystały ze swojego specjalnego statusu w tym okresie, gdyż rzymscy mężowie stanu raczej podziwiali Ateny i nadal promowali tam grecką kulturę. Cesarz Hadrian na przykład zbudował w Atenach nową dzielnicę, ogromną bibliotekę, nowe łaźnie i liczne akwedukty, a także ukończył budowę świątyni Zeusa z Olimpu. Rzymski cesarz Neron również kilkakrotnie odwiedził Ateny.

Do nowego wyglądu Aten przyczynił się również bogaty Ateńczyk Herodot Atticus, który został rzymskim senatorem i wybudował pod ateńskim Akropolem wielki teatr Odeon Heroda Atticusa. Na tym samym miejscu stoi dziś ogromny Odeon.

Religia przeszła wielką zmianę, gdy ateńskie pogaństwo powoli ustępowało miejsca chrześcijaństwu, które później stało się oficjalną religią Imperium Rzymskiego.

W 395 roku Grecja, w tym Ateny, stała się częścią Cesarstwa Wschodniorzymskiego (lub Cesarstwa Bizantyjskiego). Jednak w III i IV wieku Ateny musiały stawić czoła najazdom maruderów Gotów, a w V wieku najazdom Hunów. Grecy w tym okresie nie potrafili również skutecznie bronić się przed barbarzyńcami.

3) Średniowiecze

Grecja Środkowa była jedną z najbardziej rozwiniętych części Cesarstwa Bizantyjskiego, a Ateny w tym czasie przeżywały swój rozkwit gospodarczy. Centrum kulturalne i filozoficzne kraju zaczęło jednak przesuwać się bardziej w stronę Konstantynopola.

W dziedzinie architektury pojawiały się na nowo liczne budowle chrześcijańskie. Chrześcijaństwo pojawiło się wcześnie w Atenach, symbolicznie rozpoczynając się w 51 roku n.e. wraz z przybyciem apostoła Pawła. W tym czasie istniała jednak tylko niewielka wspólnota chrześcijańska, która nie była zbyt widoczna. Natomiast w V i VI wieku, po oficjalnym ustanowieniu chrześcijaństwa, zaniechano manifestacji pogańskich i zaczęto budować kościoły. W niektórych przypadkach wykorzystywano starożytne świątynie i przerabiano je na budowle chrześcijańskie (np. Partenon, Erechtheum, Świątynia Tezeusza). Nowe kościoły były budowane na planie bazyliki i miały drewniane dachy, z których do dziś zachowały się tylko fundamenty.

Od XI wieku, a zwłaszcza w XII wieku, Ateny weszły w okres stałego wzrostu. Agora (rynek), opuszczona od późnego antyku, zaczęła się odradzać i wkrótce miasto stało się ważnym producentem mydeł i barwników. Rozwój miasta przyciągnął Wenecjan i innych kupców podróżujących przez porty egejskie. XI i XII wiek stanowił złoty wiek dla sztuki bizantyjskiej w Atenach. W ciągu tych dwóch wieków powstały niemal wszystkie najważniejsze bizantyjskie budowle sakralne wokół Aten.

W czasie wypraw krzyżowych Ateny czerpały korzyści głównie z handlu z Włochami. Średniowieczny dobrobyt Aten nie miał jednak trwać długo, bowiem w 1204 roku, podczas IV wyprawy krzyżowej, średniowieczne miasto zostało zdobyte. I aż do XIX wieku Ateny były pod dominacją obcych mocarstw. W latach 1204-1458 Ateny znajdowały się pod administracją Cesarstwa Łacińskiego, a cały ten okres bywa dzielony przez historyków na trzy etapy, które można nazwać: a) okresem burgundzkim, b) okresem katalońskim i c) okresem florenckim.

W tych okresach wygląd Aten uległ tylko niewielkim zmianom, jedną z nich było dodanie dzwonnicy do Partenonu.

4) Dominacja turecka

Po oblężeniu przez wojska tureckie, w 1458 roku Ateny dostały się pod panowanie Imperium Osmańskiego. Gdy osmański sułtan Mehmet II, zdobywca miasta, zobaczył starożytne zabytki Aten, zakazał ich plądrowania i niszczenia. Partenon stał się meczetem, a jego dzwonnica została przekształcona w minaret, Propylaea została zajęta przez tureckiego namiestnika, a świątynia Erechtheum służyła jako harem. Inne meczety wyrosły w dolnej części Aten.

Pomimo początkowych wysiłków władców osmańskich, by uczynić z Aten wzorcowe miasto prowincjonalne, liczba ludności znacznie spadła i w XVII wieku Ateny były już tylko małą wioską. Generalnie w XVII wieku potęga osmańska była już u schyłku, a wyglądowi miasta szkodziła także praktyka przechowywania przez osmańskich żołnierzy prochu w ateńskich zabytkach, w tym w Partenonie i Propylejach. W 1640 roku Propyleje zostały zniszczone w wyniku wybuchu. Uszkodzenie Partenonu (które wpłynęło na dzisiejszy wygląd zabytku) nastąpiło w 1687 roku, kiedy to Ateny były oblegane przez Wenecjan, a strzał oddany podczas bombardowania Akropolu spowodował wybuch zmagazynowanego prochu.

Zniszczona została świątynia bogini Ateny Nike. Kilka innych zabytków ateńskich zostało uszkodzonych lub zniszczonych, aby dostarczyć materiału na nowy mur obronny zbudowany przez żołnierzy osmańskich wokół Aten w drugiej połowie XVIII wieku.

5) Historia współczesna

Budowanie "nowych" Aten

Dopiero w 1832 roku Ateny ponownie weszły w skład niepodległego nowożytnego państwa greckiego, a dwa lata później Ateny zostały ustanowione stolicą Grecji (1 stycznia 1834). W tym czasie było to jednak miasto praktycznie niezamieszkane, gdyż u stóp Akropolu (dzisiejsza ateńska dzielnica Plaka) znajdowało się jedynie skupisko kilku budynków. Ateny stały się więc stolicą raczej z powodów historycznych i sentymentalnych niż dlatego, że były największym greckim miastem. Jednak zaraz po ogłoszeniu go stolicą, opracowano nowy plan zabudowy i rozwoju i zaczęto wznosić nowe budynki użyteczności publicznej.

W tym czasie wybudowano więc np. Uniwersytet Ateński (1837), Stary Pałac Królewski (obecnie budynek Parlamentu Greckiego; 1843), Narodowy Ogród Ateński (1840), Bibliotekę Narodową Grecji (1842), Grecką Akademię Narodową (1885), Salę Wystawową Zappeion (1878), budynek Starego Parlamentu (1858), Nowy Pałac Królewski (obecnie Pałac Prezydencki; 1897), Ratusz Ateński (1874).

W 1896 roku Ateny były gospodarzem pierwszych nowożytnych igrzysk olimpijskich.

Podczas I wojny światowej Ateny były przez pewien czas (1916-1917) okupowane przez wojska okupacyjne, ale na szczęście uniknęły bombardowań lotniczych. W latach 40-tych XX wieku nastał w Atenach mroczny okres - podczas II wojny światowej i okupacji niemieckiej duża liczba ludzi umierała z głodu, a całe miasto zaczęło się rozpadać i niszczeć. Ponadto po odejściu Niemców w Atenach wybuchła wojna domowa.

Wzrost liczby ludności

Tymczasem w latach 20. XX wieku, po wojnie grecko-tureckiej, wielu greckich uchodźców z Azji Mniejszej zalało Ateny. Nastąpiła grecko-turecka wymiana ludności i duża liczba etnicznych Greków osiedliła się w okolicach Aten, zakładając małe, biedne wioski, które obecnie są częścią Aten jako miejskie dzielnice Nea Ionia, Nea Smyrni, Nea Chalkidona, Nea Erythrea, Nea Filadelfia czy Kalithea.

Miasto doświadczyło dalszego wzrostu populacji w latach 50-tych i 60-tych, kiedy to ludzie ze zniszczonych wojną terenów wiejskich i greckich wysp przenieśli się do stolicy w poszukiwaniu pracy, a w szczególności rozrosły się dzielnice podmiejskie Aten. Rok 1981 był również kamieniem milowym dla ludności greckiej, kiedy to Grecja stała się członkiem Unii Europejskiej. Przystąpienie do UE przyniosło Grecji z jednej strony zalew nowych inwestycji, ale z drugiej strony wzrost problemów społecznych i środowiskowych.

W latach 80-tych Ateny niestety zapracowały sobie na miano europejskiego miasta z najgorszymi korkami i najbardziej zanieczyszczonym powietrzem. Samo niedostosowanie i dysfunkcjonalność transportu publicznego było również jedną z przyczyn porażki Aten w staraniach o organizację Igrzysk Olimpijskich w 1996 roku.

Igrzyska Olimpijskie odbyły się ostatecznie w Atenach w 2004 roku, a w tym okresie Ateny przeszły ogromne zmiany - oprócz budowy nowych obiektów sportowych, znacznie poprawiono lokalną infrastrukturę transportową, w tym wprowadzono nowy system tramwajowy, a w 2001 roku otwarto nowe międzynarodowe lotnisko.

W połowie 2010 roku Ateny (czy też cała Grecja) stanęły przed nowym wyzwaniem w postaci fali migrantów i uchodźców uciekających przed niepokojami w Afryce i na Bliskim Wschodzie. Od tego czasu Grecja nadal boryka się z tym problemem z różną intensywnością.

Dziś Ateny są jedną ze światowych stolic i głównym ośrodkiem turystycznym. Wskazówki turystyczne i ciekawostki o stolicy znajdziesz w osobnym artykule Przewodnik turystyczny po Atenach.